تاثیر داروهای شیمی‌درمانی بر شنوایی

شیمی‌درمانی یکی از مؤثرترین روش‌های درمان سرطان است که با استفاده از داروهای خاص، رشد و تکثیر سلول‌های سرطانی را متوقف می‌کند. با وجود مزایای قابل توجه، این داروها می‌توانند عوارض جانبی مختلفی بر سیستم‌های بدن داشته باشند. یکی از مهم‌ترین این عوارض، آسیب به سیستم شنوایی و تعادل است. شناخت این موضوع به بیماران و خانواده‌هایشان کمک می‌کند تا با آگاهی بیشتری روند درمان را طی کنند و در صورت بروز مشکلات شنوایی، به‌موقع به متخصص گوش و حلق و بینی مراجعه کنند.

در این پست به بررسی کامل تاثیر داروهای شیمی‌درمانی بر شنوایی، علائم هشداردهنده، راه‌های پیشگیری و روش‌های درمانی خواهیم پرداخت.

چرا شنوایی تحت تاثیر داروهای شیمی‌درمانی قرار می‌گیرد؟

برخی از داروهای شیمی‌درمانی (به‌ویژه داروهای پلاتینی مانند سیس‌پلاتین و کربوپلاتین) اثرات سمی بر سلول‌های گوش داخلی دارند. این سلول‌ها مسئول دریافت صدا و انتقال آن به مغز هستند. وقتی این سلول‌ها آسیب ببینند، فرد ممکن است دچار کم‌شنوایی، وزوز گوش یا مشکلات تعادلی شود.

داروهای شیمی‌درمانی موثر بر شنوایی

• سیس‌پلاتین (Cisplatin): شایع‌ترین داروی مرتبط با کم‌شنوایی؛ آسیب آن معمولا دائمی است.
• کربوپلاتین (Carboplatin): عوارض مشابه اما خفیف‌تر نسبت به سیس‌پلاتین دارد.
• اتوپوزاید و وین‌کریستین: می‌توانند به سیستم عصبی آسیب برسانند و به‌طور غیرمستقیم روی شنوایی اثر بگذارند.
• ترکیب برخی داروها با آنتی‌بیوتیک‌های آمینوگلیکوزیدی یا داروهای مدر (دیورتیک‌ها) خطر کم‌شنوایی را بیشتر می‌کند.

علائم هشدار دهنده مشکلات شنوایی

تغییرات شنوایی ناشی از شیمی‌درمانی معمولاً به‌تدریج بروز می‌کنند و در ابتدا ممکن است خفیف و گذرا به نظر برسند. با این حال، بی‌توجهی به آن‌ها می‌تواند باعث پیشرفت و دائمی شدن آسیب شود. مهم‌ترین نشانه‌هایی که بیماران و خانواده‌ها باید به آن دقت کنند عبارتند از:

• وزوز گوش (Tinnitus): احساس صداهای غیر واقعی مانند زنگ، سوت، وزش باد یا صدای خش‌خش در یک یا هر دو گوش. این علامت معمولاً اولین نشانه آسیب به سلول‌های شنوایی است و حتی اگر موقت باشد باید جدی گرفته شود.
• کاهش حساسیت به صداهای زیر (High-frequency hearing loss): بسیاری از بیماران ابتدا متوجه می‌شوند که شنیدن صداهای زیر، مانند صدای پرندگان یا گفت‌وگو در محیط‌های پر سر و صدا برایشان دشوار شده است.
• مشکل در درک گفتار: وقتی چند نفر همزمان صحبت می‌کنند یا در مکان‌های شلوغ، فرد ممکن است در تشخیص و درک کلمات دچار مشکل شود.
• احساس گرفتگی یا پری در گوش‌ها: این حس می‌تواند شبیه پرواز با هواپیما یا تغییر فشار باشد و نشان‌دهنده تغییر در عملکرد گوش داخلی است.
• کاهش تدریجی یا ناگهانی شنوایی: گاهی بیمار متوجه می‌شود صدای تلویزیون را بلندتر می‌کند یا دیگران از او می‌خواهند صدایش را کمتر کند. در موارد شدید، افت شنوایی ناگهانی رخ می‌دهد که نیازمند مراجعه اورژانسی است.
• سرگیجه یا اختلال در تعادل: از آنجا که گوش داخلی علاوه بر شنوایی، در حفظ تعادل نقش دارد، آسیب ناشی از شیمی‌درمانی می‌تواند موجب بی‌ثباتی، گیجی و حتی زمین‌خوردگی شود.

این علائم ممکن است بلافاصله پس از دریافت دارو یا حتی چند هفته تا چند ماه بعد از پایان درمان ظاهر شوند. بنابراین بیماران باید در تمام طول درمان و حتی پس از آن، مراقب تغییرات شنوایی خود باشند. در صورت مشاهده هر یک از این علائم، مراجعه سریع به متخصص گوش و حلق و بینی برای بررسی دقیق و انجام تست شنوایی ضروری است.

عوامل افزایش‌دهنده خطر کم‌شنوایی در بیماران شیمی‌درمانی

• دوز بالای داروهای پلاتینی
• مدت طولانی درمان
• سن پایین (کودکان) یا سن بالا
• سابقه بیماری‌های گوش یا کم‌شنوایی پیشین
• دریافت همزمان داروهای سمی برای گوش

پیشگیری از آسیب شنوایی حین شیمی‌درمانی

هرچند برخی داروهای شیمی‌درمانی به‌طور ذاتی «اتوتوکسیک» (سَمی برای گوش) هستند، اما با اقدامات پیشگیرانه می‌توان خطر بروز کم‌شنوایی و وزوز گوش را کاهش داد یا دست‌کم شدت آن را کنترل کرد. مهم‌ترین راهکارهای پیشگیری عبارتند از:

۱. ارزیابی شنوایی پیش از شروع درمان

• انجام ادیومتری (تست شنوایی) و در صورت نیاز تست‌های تخصصی‌تر مانند OAE و ABR، به پزشک کمک می‌کند تا وضعیت پایه شنوایی بیمار را بداند.
• این اطلاعات مبنای مقایسه‌ای برای ارزیابی تغییرات شنوایی در طول درمان خواهد بود.

۲. پایش منظم در طول درمان

• توصیه می‌شود بیماران در فواصل مشخص (مثلاً هر ۲ تا ۳ جلسه شیمی‌درمانی) تحت تست شنوایی قرار گیرند.
• پایش منظم باعث می‌شود کاهش شنوایی در مراحل اولیه تشخیص داده شود، زمانی که هنوز امکان تغییر دارو یا کاهش دوز وجود دارد.

۳. اطلاع‌رسانی سریع علائم توسط بیمار

• بیماران باید آموزش ببینند که در صورت بروز وزوز گوش، مشکل در شنیدن صداهای زیر یا احساس پری در گوش، بدون تأخیر موضوع را به پزشک اطلاع دهند.
• شناسایی و گزارش سریع علائم می‌تواند از دائمی شدن آسیب جلوگیری کند.

۴. تنظیم دوز یا تغییر دارو

• اگر کاهش شنوایی در مراحل اولیه تشخیص داده شود، پزشک می‌تواند دوز دارو را کاهش دهد یا در صورت امکان از داروی جایگزین با سمیت کمتر برای گوش استفاده کند.
• گاهی پزشک با تغییر نحوه تجویز (مثلاً کاهش سرعت تزریق دارو) می‌تواند عوارض را کاهش دهد.

۵. استفاده از داروهای محافظ گوش (Otoprotective Agents)

• داروهایی مانند آمفواستین (Amifostine) و برخی آنتی‌اکسیدان‌ها در تحقیقات نشان داده‌اند که می‌توانند از سلول‌های شنوایی در برابر آسیب محافظت کنند.
• البته مصرف این داروها باید حتماً با نظر متخصص انکولوژی باشد و هنوز برای همه بیماران به‌طور روتین استفاده نمی‌شوند.

۶. پرهیز از عوامل تشدید کننده

• مصرف همزمان آنتی‌بیوتیک‌های اتوتوکسیک (مثل آمینوگلیکوزیدها) یا دیورتیک‌های قوی باید تا حد امکان اجتناب شود، مگر آن‌که ضرورت پزشکی داشته باشد.
• بیماران باید از قرار گرفتن در معرض سر و صدای بلند (مانند موسیقی با صدای زیاد یا محیط‌های صنعتی) پرهیز کنند، چون گوش آسیب‌پذیرتر از قبل است.

۷. توجه ویژه به گروه‌های پرخطر

• کودکان، سالمندان و بیماران با سابقه مشکلات شنوایی قبلی باید مراقبت‌های دقیق‌تری دریافت کنند.
• در این گروه‌ها، حتی افت شنوایی خفیف می‌تواند اثرات قابل‌توجهی بر کیفیت زندگی داشته باشد.

با ترکیبی از پایش شنوایی، آموزش بیمار، تنظیم دوز دارو و در مواردی استفاده از داروهای محافظ گوش می‌توان خطر آسیب شنوایی ناشی از شیمی‌درمانی را به‌طور چشمگیری کاهش داد. نقش بیمار در اطلاع‌رسانی به‌موقع علائم و نقش متخصص ENT در پایش دقیق، در این مسیر بسیار حیاتی است.

روش‌های درمان و توانبخشی

اگرچه آسیب شنوایی ناشی از داروهای شیمی‌درمانی در بسیاری موارد دائمی است، اما با مداخلات مناسب می‌توان کیفیت زندگی بیماران را تا حد زیادی بهبود داد. گزینه‌های درمانی و توانبخشی شامل موارد زیر است:

۱. استفاده از وسایل کمک‌شنوایی

• سمعک: مناسب برای بیمارانی با کم‌شنوایی خفیف تا متوسط. امروزه انواع دیجیتال سمعک‌ها قابلیت تنظیم دقیق برای نیازهای فردی دارند.
• کاشت حلزون گوش: در موارد کم‌شنوایی شدید یا عمیق که سمعک پاسخ کافی نمی‌دهد، روش کاشت حلزون می‌تواند شنوایی را به شکل قابل‌توجهی بازگرداند.

۲. توانبخشی شنوایی

• آموزش لب‌خوانی و مهارت‌های ارتباطی: کمک می‌کند فرد بهتر با اطرافیان ارتباط برقرار کند.
• تمرین‌های شنیداری: با استفاده از نرم‌افزارها یا جلسات تخصصی گفتاردرمانی، مغز آموزش می‌بیند تا بهتر اصوات باقی‌مانده را پردازش کند.
• درمان وزوز گوش (Tinnitus therapy): با تکنیک‌هایی مانند صدا درمانی یا مشاوره شناختی-رفتاری، شدت آزاردهندگی وزوز کاهش می‌یابد.

۳. مشاوره و آموزش

• مشاوره فردی و خانوادگی: آموزش به بیمار و خانواده برای درک شرایط جدید و یافتن راه‌های مؤثر ارتباطی (مثل صحبت رو‌به‌رو یا استفاده از زبان بدن).
• گروه‌های حمایتی: بیماران با یکدیگر تجربه‌های خود را به اشتراک می‌گذارند و احساس تنهایی کمتر می‌شود.

۴. مدیریت اختلالات تعادلی

• برخی بیماران علاوه بر کاهش شنوایی دچار سرگیجه یا عدم تعادل می‌شوند. در این موارد:
  • فیزیوتراپی تعادلی (Vestibular rehabilitation): با تمرین‌های ویژه، مغز یاد می‌گیرد با آسیب گوش داخلی سازگار شود.
  • تکنیک‌های ایمنی در زندگی روزمره: آموزش برای جلوگیری از زمین‌خوردگی و آسیب‌های ثانویه.

۵. پیگیری و ارزیابی مداوم

• پس از شروع توانبخشی یا دریافت وسایل کمک‌شنوایی، لازم است بیمار به‌طور منظم توسط متخصص گوش و حلق و بینی یا شنوایی‌شناس ویزیت شود.
• این پیگیری‌ها به تنظیم بهتر دستگاه‌ها، ارزیابی پیشرفت بیمار و اصلاح برنامه درمانی کمک می‌کند.

نقش متخصص گوش و حلق و بینی

پیگیری و مدیریت مشکلات شنوایی ناشی از شیمی‌درمانی نیازمند همکاری نزدیک بین متخصص انکولوژی و متخصص ENT است. پزشک گوش و حلق و بینی با بررسی وضعیت گوش، انجام تست‌های دقیق شنوایی و پیشنهاد درمان مناسب، می‌تواند از تشدید مشکلات جلوگیری کند و کیفیت زندگی بیمار را حفظ نماید.

داروهای شیمی‌درمانی به‌ویژه داروهای پلاتینی، می‌توانند باعث آسیب جدی و گاهی غیرقابل برگشت به شنوایی شوند. با این حال، انجام تست‌های منظم، توجه به علائم هشداردهنده و مراجعه سریع به پزشک، نقش مهمی در پیشگیری و مدیریت این عوارض دارند. بیماران باید بدانند که مشکلات شنوایی در روند درمان سرطان طبیعی نیست و نیاز به پیگیری تخصصی دارد.

سوالات متداول درباره تاثیر شیمی‌درمانی بر شنوایی