علائم عفونت گوش در بزرگسالان و کودکان (درمان، جلوگیری و تشخیص)

یکی از مهم‌ترین مشکلات گوش، عفونت گوش است که در کودکان بیش‌تر از بزرگسالان شایع است. عفونت گوش معمولاً با گوش‌درد، خارش گوش، ترشح گوش و احساس انسداد گوش همراه است. عفونت گوش یکی از مهم‌ترین دلایل مراجعت به پزشک اطفال است. امروزه بیش از نیمی داروهای آنتی‌بیوتیکی که برای کودکان و نوزادان تجویز می‌شود به دلیل عفونت‌‌های گوش است.

در صورت عدم درمان، عفونت‌های گوش می‌توانند منجر به مشکلات جدی‌تری مانند پارگی پرده گوش، ماستوئیدیت (التهاب استخوان ماستوئید)، مننژیت (آماس سر)، فلج صورت، و احتمالاً در بزرگسالان بیماری منیر شود.

گوش از سه قسمت اصلی تشکیل شده است. گوش خارجی شامل قسمت قابل مشاهده و مجرای منتهی به پرده گوش است. گوش میانی شامل استخوان‌های کوچکی است که با ارتعاش خود صدا را تقویت و منتقل می‌کنند و با پرده توسط پرده گوش از گوش خارجی جدا شده است. گوش داخلی جایی است که صداها به  پالس‌های الکتریکی تبدیل می‌شوند و به مغز منتقل می‌شوند. هر کدام از این قسمت‌ها می‌تواند به باکتری، قارچ یا ویروس آلوده شود و فرد به عفونت گوش دچار شود. در این مقاله به بررسی انواع، علل، علائم و درمان عفونت‌های گوش می‌پردازیم.

انواع عفونت گوش

عفونت گوش به انواع مختلفی تقسیم می‌شود که بر اساس محل و نوع عفونت دسته‌بندی می‌شوند. مهم‌ترین انواع عفونت گوش عبارت‌اند از:

1. اوتیت مدیا (Otitis Media): عفونت گوش میانی
2. اوتیت اکسترنا (Otitis Externa): عفونت گوش خارجی

عفونت گوش میانی (اوتیت مدیا)

اوتیت مدیا یا عفونت گوش میانی بیشتر در کودکان رخ می‌دهد، اما بزرگسالان نیز ممکن است به آن دچار شوند. این عفونت معمولاً پس از سرماخوردگی، آنفولانزا، یا عفونت‌های تنفسی ایجاد می‌شود. علت آن اتصال گوش میانی به مجرای تنفسی فوقانی از طریق لوله‌ای به نام شیپور استاش (Eustachian Tube) است. میکروب‌های بینی و سینوس‌ها می‌توانند از این طریق وارد گوش شده و موجب عفونت شوند.

تقریباً از هر 4 کودک، 3 کودک تا سن 3 سالگی حداقل یک بار عفونت گوش میانی را تجربه می‌کنند.

انواع اوتیت مدیا

اوتیت مدیا به سه نوع اصلی تقسیم می‌شود:

1. اوتیت مدیای حاد (Acute Otitis Media):

این نوع عفونت به‌طور ناگهانی ایجاد شده و با علائمی همچون التهاب، قرمزی گوش، و تجمع مایعات همراه است. علائم شایع عبارت‌اند از:

• تب
• درد گوش
• بی‌قراری و گریه در کودکان
• کشیدن گوش توسط کودک

والدین در صورت مشاهده این علائم باید سریعاً به پزشک متخصص گوش، حلق و بینی مراجعه کنند.

2. اوتیت مدیا همراه با ترشح (Otitis Media with Effusion):

این نوع عفونت شامل تجمع مایع غیرعفونی در گوش میانی است که معمولاً بدون علامت خاصی رخ می‌دهد.

• این مایع ممکن است در اثر سرماخوردگی یا عفونت تنفسی ایجاد شود.
• در اکثر موارد، این نوع عفونت پس از 4 تا 6 هفته بهبود می‌یابد، اما در مواردی ممکن است به اوتیت مدیای حاد یا مزمن تبدیل شود.
• فصل پاییز و زمستان زمان شیوع بیشتر این نوع عفونت است و در پسران بیشتر از دختران رخ می‌دهد.

3. اوتیت مدیای مزمن همراه با ترشح (Chronic Otitis Media with Effusion):

این نوع عفونت زمانی رخ می‌دهد که مایع غیرعفونی به مدت بیش از 3 ماه در گوش میانی باقی بماند یا پس از بهبود دوباره عود کند.

• علت اصلی آن معمولاً اختلال عملکرد شیپور استاش است.
• این عفونت می‌تواند مشکلات شنوایی ایجاد کرده و در کودکان باعث اختلال در یادگیری و تحصیل شود.

این علائم ممکن است ادامه‌دار باشند یا هر از چندگاهی ناپدید شوند و دوباره بروز کنند. علایم می‌توانند در یک یا هر دو گوش ظاهر شوند. در صورت عفونت هر دو گوش شدت درد معمولاً بیش‌تر است. علایم عفونت مزمن گوش معمولاً از عفونت حاد گوش کمتر است. عفونت گوش در نوزادان معمولاً با تب همراه است، بنابراین در صورتی که نوزاد زیر 6 ماه شما دارای تب بالای 39 درجه است یا علایم عفونت گوش دارد حتماً باید به متخصص مراجعه کنید.

نحوه تشخیص عفونت گوش میانی

متخصص گوش برای تشخیص عفونت گوش علاوه بر معاینات فیزیکی و بررسی سوابق پزشکی با استفاده از یک اتوسکوپ گوش و پرده گوش را معاینه می‌کند. اتوسکوپ ابزاری است که به پزشک امکان مشاهده داخل گوش را می‌دهد. پزشک با معاینه داخل گوش وجود موارد زیر را بررسی می‌کند:

• قرمزی، حباب هوا، یا مایع چرکین در گوش میانی
• ترشح مایع از گوش میانی
• سوراخ در پرده صماخ
• باد کردن یا افتادن پرده صماخ

اگر عفونت پیشرفته باشد پزشک ممکن است نمونه‌ای از مایع درون گوش را بردارد تا با انجام آزمایش روی آن امکان وجود باکتری‌های مقاوم در برابر آنتی‌بیوتیک را بررسی کند. برای تشخیص گسترش احتمالی عفونت به دیگر نقاط ممکن است به یک سی‌تی اسکن نیز نیاز باشد.

همچنین آزمایشی به نام تمپانومتری وجود دارد که با استفاده از آن عملکرد ساختار گوش میانی و تغییر فشار در گوش میانی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. البته انجام این آزمایش برای کودکان و نوزادان مشکل است زیرا فرد باید در هنگام انجام آزمایش بی‌حرکت بماند و گریه یا صحبت نکند. برای کودکانی که به کرات دچار عفونت‌های گوش می‌شوند ممکن است یک آزمایش شنوایی نیز انجام شود.

عفونت گوش خارجی (otitis externa)

التهاب گوش خارجی که در اصطلاح پزشکی به آن اوتیت اکسترنا و به صورت عامیانه (به دلیل شیوع آن در بین شناگران) به آن «گوش شناگر» (Swimmer’s ear) می‌گویند عفونت یا التهاب کانال گوش بین پرده گوش و گوش خارجی است. این عفونت گوش می‌تواند به دلیل قرار گرفتن در معرض آب آلوده یا آسیب فیزیکی ناشی از تمیزکردن بیش‌ازحد گوش خارجی اتفاق بیفتد.

علائم گوش شناگر

علائم عفونت گوش خارجی معمولاً در ابتدا خفیف هستند اما ممکن است اگر درمان نشود یا عفونت گسترش یابد شدیدتر شوند. به طور کلی پزشکان علائم گوش شناگر را برحسب میزان شدت به سه دسته خفیف، ملایم و شدید دسته‌بندی می‌کنند.

علایم خفیف اوتیت اکسترنا شامل این موارد است:

• خارش در مجرای گوش
• قرمزی خفیف در گوش
• درد خفیف که با کشیدن لاله گوش یا فشار دادن برجستگی کوچک جلوی گوش (زبانه گوش) شدیدتر می‌شود
• اندکی ترشح ماده شفاف و بی‌بو

علائم گوش شناگر رو به پیشرفت عبارتند از:

• خارش شدیدتر
• افزایش درد
• افزایش سطح قرمزی پوست داخل گوش خارجی
• ترشح زیاد مایع از گوش
• احساس پر بودن گوش و انسداد نسبی مجرای گوش ناشی از ورم، مایع یا جرم
• کاهش شنوایی

علائم اوتیت اکسترنای پیشرفته شامل موارد زیر است:

• درد شدید که ممکن است به صورت، گردن یا کنار سر نیز کشیده شود
• انسداد کامل مجرای گوش
• سرخی یا التهاب گوش خارجی
• تورم گره‌های لنفاوی در گردن
• تب

عفونت گوش داخلی

عفونت گوش داخلی به عفونت یا التهاب داخلی‌ترین بخش‌های گوش گفته می‌شود. در بیش‌تر مواقع عفونت گوش درونی در واقع یک عفونت به معنای واقعی کلمه نیست بلکه التهاب بخش‌هایی از گوش است که مسئول حفظ تعادل و شنوایی هستند (از جمله پیچال یا لابیرنت استخوانی). در این حالت به این بیماری آماس گوش درونی یا لابرینتیت (Labyrinthitis) می‌گویند. البته گاهی نیز ممکن است عفونت گوش داخلی یک عفونت واقعی ناشی از ویروس یا باکتری باشد.

علائم عفونت گوش درونی

علایم عفونت گوش داخلی عبارتند از:

• سرگیجه
• مشکل عدم تعادل و راه رفتن
• حالت تهوع
• استفراغ
• کاهش شنوایی
• گوش درد
• وزوز گوش

علائم عفونت گوش در بزرگسالان

عفونت گوش در بزرگسالان کمتر از کودکان شایع است، اما زمانی که رخ می‌دهد، می‌تواند نشانه یک مشکل پزشکی جدی‌تر باشد. برخلاف کودکان که عفونت‌های گوش معمولاً گذرا و کم‌خطر هستند، عفونت گوش در بزرگسالان می‌تواند به دلایل پیچیده‌تری ایجاد شده و نیازمند بررسی دقیق باشد.

1. درد گوش: درد ممکن است خفیف یا شدید باشد و اغلب از علائم اولیه عفونت است.
2. کاهش شنوایی: احساس کاهش شنوایی در یک یا هر دو گوش.
3. احساس پری یا انسداد گوش: ممکن است به دلیل تجمع مایعات یا التهاب باشد.
4. ترشح از گوش: خروج مایع زرد یا چرکی از گوش که می‌تواند نشانه عفونت باشد.
5. تب: در برخی موارد، عفونت گوش می‌تواند با تب همراه باشد.
6. سرگیجه یا عدم تعادل: در مواردی که عفونت گوش داخلی را تحت تأثیر قرار دهد.
7. خارش یا سوزش در کانال گوش: به‌ویژه در عفونت گوش خارجی.

عفونت گوش در کودکان

عفونت گوش در نوزادان و کودکان شایع‌تر از بزرگسالان است. دلایل مختلفی وجود دارد که کودکان بیشتر از بزرگسالان در معرض خطر عفونت‌های گوش قرار دارند. یکی از این دلایل آن است که شیپورهای استاش در کودکان کوچک‌تر و  دارای شیب کمتری است. این خروج مایعات از گوش را حتی در شرایط عادی سخت‌تر می‌کند. در صورت تورم یا انسداد لوله‌های استاش با ترشحات بر اثر سرماخوردگی یا دیگر بیماری‌های تنفسی عمل خروج مایعات ممکن است به کلی ناممکن شود.

دلیل دیگر شیوع عفونت‌های گوش در کودکان سیستم ایمنی ضعیف آن‌هاست. سیستم ایمنی کودکان و نوزادان به  اندازه بزرگسالان نمی‌تواند با عفونت‌ها مقابله کند زیرا هنوز در حال تکامل است.

آدنوئید‌ها به عنوان بخشی از سیستم ایمنی بدن به باکتری‌های درحال عبور از بینی و دهان واکنش نشان می‌دهند. گاهی اوقات باکتری‌ها در آدنودئیدها محبوس می‌شوند و یک عفونت مزمن ایجاد می‌کنند که می‌تواند به شیپورهای استاش و گوش میانی منتقل شود.

 علت عفونت گوش چیست؟

به طور کلی عفونت‌های‌ گوش به دلیل آلودگی میکروبی یا ویروسی در قسمت‌های مختلف گوش اتفاق می‌افتند. دلایل عفونت‌ گوش با توجه به نوع عفونت متفاوت است. برخی از علل و عوامل خطر عبارتند از:

• عفونت‌های مجرای تنفسی فوقانی
• تغییر ناگهانی در فشار هوا (برای مثال هنگام مسافرت هوایی)
• شیپور استاش کوچک‌تر از حد نرمال، یا انسداد شیپور استاش
• شکاف کام
• سیستم ایمنی ضعیف به دلیل سن پایین (کودکان)
• شنا در آب آلوده
• عدم خشک کردن کامل گوش پس از شنا و استحمام
• تمیز کردن وسواس‌گونه و خشن گوش که می‌تواند به بافت‌های حساس گوش آسیب وارد کند
• حساسیت به مواد آرایشی و جواهرآلات

خطرات عفونت گوش

عفونت گوش اگر به‌موقع درمان نشود، می‌تواند عوارض جدی به همراه داشته باشد. برخی از خطرات احتمالی عبارت‌اند از:

کاهش شنوایی موقت یا دائمی: التهاب و عفونت می‌توانند بر عملکرد پرده گوش و ساختارهای داخلی تأثیر بگذارند.
پارگی پرده گوش: عفونت‌های شدید ممکن است باعث افزایش فشار و در نتیجه پارگی پرده گوش شوند.
گسترش عفونت به بخش‌های دیگر: در موارد نادر، عفونت گوش می‌تواند به استخوان‌های اطراف، مغز یا حتی جریان خون سرایت کند.
مشکلات تعادلی: گوش داخلی مسئول حفظ تعادل بدن است، بنابراین عفونت شدید ممکن است باعث سرگیجه و مشکلات تعادلی شود.

درمان عفونت گوش

بسیاری از عفونت‌های خفیف گوش خود‌به‌خود بهبود می‌یابند و نیازی به مراجعه به پزشک نیست. برای کاهش علائم عفونت‌ خفیف گوش می‌توانید از درمان‌های خانگی مانند قرار دادن حوله گرم روی گوش و محلول آب نمک استفاده کنید. همچنین استفاده از داروهای مسکن بدون نسخه مانند ایبوپروفن، قطره‌های گوش بدون نسخه و داروهای دکونژستان‌ مانند سودوافدرین برای رفع گرفتگی بینی می‌تواند به درمان عفونت خفیف گوش کمک کند.

اگر پس از چند روز علایم بهبود پیدا نکرد یا شدیدتر شد باید یک وقت ملاقات با یک متخصص گوش تدارک ببینید. اگر عفونت مزمن باشد پزشک شما ممکن است برایتان آنتی‌بیوتیک تجویز کند.

اگر فرزند شما زیر 2 سال سن داشته باشد و علائم عفونت گوش داشته باشد احتمالاً پزشک برایش آنتی‌بیوتیک تجویز می‌کند. کامل کردن دوره مصرف آنتی‌بیوتیک بسیار مهم است حتی اگر پس از چند روز علائم عفونت ناپدید شوند.

در صورتی که درمان‌های دارویی موثر واقع نشوند یا شما در یک دوره زمانی کوتاه چندین مرتبه به عفونت گوش مبتلا شده‌اید ممکن است پزشک گزینه جراحی را پیشنهاد کند. در این روش لوله‌هایی در گوش جاگذاری می‌شوند تا از طریق آنها مایع درون گوش تخلیه شود.

در بیمارانی که آدنوئیدها (لوزه سوم) آنها بیش از حد بزرگ شده‌ است ممکن است نیاز به عمل جراحی برداشتن لوزه سوم (آدنوئیدکتومی) باشد.

عوارض بلندمدت عفونت گوش چیست؟

عفونت‌های گوش درصورت عدم درمان می‌توانند در درازمدت باعث مشکلات دیگری برای کودکان یا بزرگسالان شوند. این عوارض اگرچه شایع نیستند اما برای سلامت فرد خطرناک‌اند. از مهم‌ترین عوارض تاخیر در درمان عفونت گوش می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کاهش شنوایی دائمی
• تاخیر در فرایند زبان‌آموزی و اختلال گفتار در کودکان
• ماستوئیدیت (عفونت استخوان ماستوئید جمجمه)
• مننژیت (عفونت باکتریایی غشای مغزی-نخاعی)
• پارگی پرده گوش

چطور از عفونت گوش جلوگیری کنیم؟

برای کاهش خطر ابتلای خود و فرزندانتان به عفونت‌های گوش موارد زیر را رعایت کنید:

• گوش‌های خود (یا فرزندتان) را دائماً با شستشو و استفاده از گوش‌پاک‌کن پنبه‌ای تمیز نگه دارید. دقت داشته باشید حتماً پس از شستشو و شنا گوش‌ها را کاملاً خشک کنید.
• تا حد امکان از سیگار کشیدن و قرار گرفتن در معرض دود سیگار بپرهیزید – اگر نمی‌توانید سیگار را ترک کنید به هیچ وجه در نزدیکی نوزادتان سیگار نکشید.
• از چیز‌هایی که به آنها حساسیت دارید دوری کنید و داروهای ضدحساسیت خود را به طور مرتب مصرف کنید.
• دست‌های خود را مرتب بشویید و سعی کنید از افرادی که علایم سرماخوردگی یا دیگر عفونت‌های تنفسی دارند دوری کنید.
• واکسیناسیون را جدی بگیرید.
• نوزاد خود را با شیر مادر تغذیه کنید.
• از پستانک برای آرام کردن نوزاد خود استفاده نکنید. تحقیقات نشان داده است مکیدن پستانک علاوه بر کم کردن تمایل کودک به مکیدن پستان مادر، به دلیل پتانسیل بالای جذب آلودگی باعث افزایش 90 درصدی خطر ابتلای کودک به عفونت گوش میانی می‌شود.

یادداشت دکتر معصومه سعیدی جراح و متخصص گوش، حلق و بینی (ENT)، فلوشیپ جراحی گوش و قاعده جمجمه

سوالات متداول درباره انواع عفونت گوش